DE JUISTE WOORDEN VINDEN
Het blijft moeilijk. Wat moet je zeggen tegen iemand die rouwt? Stilletjes hoopt iedereen dat er pasklare antwoorden zijn, maar die bestaan spijtig genoeg niet als het over rouwen gaat. En als je rouwenden concreet vraagt wat helpend is, krijg je heel verschillende en soms tegenstrijdige antwoorden. Maar waarom is het zo moeilijk om de juiste woorden te vinden?
Wel, het is precies zoals het gaat met mensen. Wat voor de ene weldoend is, kan voor de andere helemaal fout aanvoelen. En een juiste timing kan ook een heel verschil maken. Je kan maar pech hebben en op het verkeerde moment bij iemand binnenvallen met je wijze woorden. Of je kan het gevoel hebben dat je precies weet wat je moet vertellen maar dat het een heel verkeerde boodschap is voor diegene die op dat moment naast jou zit met zijn verdriet.
En soms zijn er heel specifieke concrete woorden nodig en soms kan je best heel algemeen blijven. Het blijft een kwestie van aanvoelen en afstemmen.
Mensen zoeken in de eerste plaats vaak naar taal om iemand een beter gevoel te geven maar in veel gevallen heeft het niet eens te maken met wat je zegt maar hoe je ondersteunend aanwezig je kan blijven. De vraag is of je ook gewoon kan blijven en niet weten.
Voor wie ondanks dit alles toch naar woorden zoekt, een paar suggesties…
Ik kan de juiste woorden niet vinden.
Je moet niet praten. Ik zal gewoon naast je zitten.
We praten veel over hem waarbij we herinneringen delen.
Is het is ok om slechte dagen te hebben omdat ze je herinneren aan hoeveel je van hen hield en de goede dagen herinneren je er aan dat ze bij je zijn.
Ze is nooit ver weg.
Ik kan niet begrijpen hoe je je voelt, maar ik ben er.
Laat het me weten als ik kan helpen.
Je mag altijd met mijn over je moeder praten – ook over 5, 10, 30 jaar.
Vertel me over je moeder.
Je vader was een geweldige man.
Ze heeft alleen maar haar adres veranderd.
Rouw heeft geen vervaldatum.
We zullen hem nooit vergeten.
Ik weet niet wat te zeggen, maar ik kan luisteren.
Hij zou trots op je zijn.
Op een dag zal je over haar praten en zal er eerst een glimlach komen voor de tranen komen.
Wees zacht voor jezelf zoals je ook altijd zacht bent voor anderen.
Je zal er niet ’over’ geraken, je zal er ‘door’ geraken.
Er is geen goede of slechte weg om te rouwen. Je leven is voorgoed veranderd.
Je mag je voelen zoals je je nu voelt omdat het jouw ervaring is en niet die van iemand anders.
FELICITEER JEZELF, STAP VOOR STAP GA JE OM MET JE VERLIES
Neen, serieus! Je doet het! Je bent aan het overleven. Je ademt in en uit en ondertussen zet je voorzichtig een voet voor de andere. In het verleden zou je er waarschijnlijk niet eens hebben bij stilgestaan dat dit belangrijke bewegingen zijn. Maar dat was voor je bent beginnen lopen in de schaduw van de rouw.
Omgaan met rouw is kleine dingen doen en kleine stappen nemen, allemaal acties die ons gevoel van welzijn beetje bij beetje doen bewegen naar iets dat beter voelt. De keerzijde hiervan is dat rouw kan voelen als een tergend langzaam proces. Het positieve hieraan is dat het harde werk kan gebeuren in handelbare dosissen en dat je er waarschijnlijk al aan begonnen bent zonder het goed en wel te beseffen. Dus, gefeliciteerd. Je doet het echt. Je gaat om met de rouw in je leven.
En velen zullen zich waarschijnlijk niet zo gelukkig voelen met deze lofbetuiging. Rouw veroorzaakt nu eenmaal veel twijfel en zelftwijfel. Veel mensen voelen zich niet lekker in hun vel omdat ze zich steeds vergelijken met wat ze wisten over zichzelf voor het rouwproces. Als je die vergelijking maakt, stop ermee! Als je jezelf nu vergelijkt met een meer perfect beeld van jezelf, loop je het risico dat je ook niet ziet welke kleine alledaagse overwinningen je maakt en zal je nooit merken hoe ver je al bent geraakt op je pad.
Al te veel mensen voelen zich ongelukkig omdat ze niet in staat lijken om over de pijn heen te komen en het leven weer op te pakken, om terug naar het normale te gaan, om sterk te zijn, om inspirerend te zijn, te groeien, te rouwen op de juiste manier en meer van die dingen. In realiteit zijn veel van die dingen eenvoudigweg niet mogelijk zoals terug naar normaal gaan of rouwen op de juiste manier. En wat het overige betreft, wil ik wedden dat je elke dag al stappen neemt om die doelen te bereiken.
Het klinkt misschien melig maar misschien moet je af en toe gewoon tijd nemen om jezelf te feliciteren met de stappen die je neemt in je rouwproces. Ongeacht hoe slecht je je misschien voelt en er van uitgaat dat je een onmogelijk gevecht aan het leveren bent. Als je echt wil kijken, is er ten minste een ding waarover je trots kan zijn op dit moment.
Feliciteer jezelf om elke dag uit bed te komen. Het doet er niet toe hoe laat het was of hoe lang het duurde voor je weer naar bed ging. Je deed het!
Feliciteer jezelf om je aan te kleden. Misschien was het enige draagbare ding in je kleerkast een overjaars jurkje van een paar decennia geleden. Het telt evengoed.
Feliciteer jezelf om je schoolwerk te maken of om te werken of huishoudelijke klussen te doen. Ramen een tijdje niet gepoetst? Het heeft ook zo zijn eigen uitstraling!
Feliciteer jezelf om steun te zoeken in je rouwproces. Misschien lijkt het je niet echt ver te brengen op korte termijn. Maar het is een eerste stap.
Feliciteer jezelf om manieren te vinden om te groeien. Ook al wil je al die groei onmiddellijk inruilen om je geliefde terug te hebben.
En waar wil jij jezelf nu op dit moment mee feliciteren?
Neem elke dag even de tijd om even stil te staan bij de positieve stappen die je al hebt genomen in je rouwproces. Erken al je successen, groot en klein. En erken al die momenten waarop je jezelf hebt kunnen overhalen om iets moeilijk en pijnlijk te doen. Belangrijk is dat je ziet en beseft dat je stappen neemt.
GEVOELENS VAN ANGST EN KWETSBAARHEID IN ROUW
Na een intens verlies kijken we met heel andere ogen naar de wereld om ons heen. Soms is dat met een heldere constructieve blik maar het kunnen ook gevoelens van boosheid, pessimisme en angst zijn die de overhand nemen. En die negatieve gevoelens kunnen ons aardig in de weg gaan zitten en onze interactie met de wereld om ons heen flink gaan inperken.
In een periode van intense rouw kan de wereld willekeurig en onvoorspelbaar aanvoelen.
Het voelt alsof je totaal geen controle hebt over wat er met jou en wat je dierbaar is, gebeurt.
Je kan je alleen en geïsoleerd voelen.
Je kan angstig zijn omdat je weet dat slechte dingen gebeuren en je bent bang voor al de emoties dat zoiets met zich kan meebrengen.
Je bent bang voor de dood en je hebt heel diepgaande existentiële vragen.
Slotsom, je hebt heel intens ervaren dat erge dingen kunnen gebeuren. En soms gebeuren die dingen zomaar en soms door toedoen van iemand anders. En het meest erge is dat hoe voorzichtig of zorgzaam je ook bent, er maar weinig is dat je kan doen om jezelf en je geliefden voor altijd veilig te houden. Het leven is nu eenmaal onzeker en die onzekerheid is beangstigend.
Hoe zijn het zijn om te durven aanvaarden dat onzekerheid en risico bij het leven hoort? Zou je kunnen leren om er stap voor stap mee om te gaan? Het niet tolereren van deze onzekerheid kan maken dat je heel negatief gaan reageren op elke situatie die onzeker is. Vermijding en overreactie liggen dan altijd op de loer, reacties die een rouwproces niet eenvoudiger maken.
Ook als je veel alleen bent, is het goed om contact te zoeken. Mensen kunnen zich na het overlijden van een geliefde geïsoleerd voelen of eenzaam. Ze kunnen zich verlaten voelen door anderen of triggers vermijden die hun rouw erger maken. Of ze zijn gewoon kwaad op de wereld. Opzettelijke isolatie is ongeveer hetzelfde als vermijding. Als je nooit meer het voortouw neemt om mensen te ontmoeten en ervaringen te delen dan zal je ook nooit de kans krijgen om te leren dat je moedig genoeg bent om al die moeilijke gevoelens te tolereren in je leven.
Ken daarbij ook je veilige plekken. We hebben allemaal onze unieke manier om veiligheid te zoeken wanneer we bang of triest zijn. Grappige, wat nietszeggende series kijken op televisie kan soms heel helend werken. Grappige situaties waar je niet al te veel moet bij nadenken op televisie kunnen soms heel helend werken. Het kan helpen om je angst even naast je neer te leggen en gewoon gedachteloos te genieten.
Wat werkt helend voor jou? Gewoon even alle lichten in huis laten branden? Een tijdje door Instagram scrollen? Onder een lekker warm deken gaan liggen of kookboeken doorsnuffelen? Je beste vriend bellen? Het maakt niet uit, alles wat goed voelt kan je helpen om je uit je angstspiraal te halen.
IK WIL ER NIET OVER PRATEN
Niet iedereen voelt zich geroepen om te praten over de moeilijke momenten in zijn leven of deel te nemen aan een praatgroep. Praten kan gewoon jouw ding niet zijn. Daar is niks mis mee. Je wil ‘er’ gewoon niet over praten en met ‘er’ bedoel ik de pijn die je voelt of de verlieservaringen die door je hoofd dwalen.
Het is helemaal ok om introvert te zijn of niet graag voor een publiek te staan. Je kan het best lastig vinden om nieuwe mensen te ontmoeten en je angstig voelen dat je de juiste woorden niet kan vinden. En voor al die redenen kan het soms zijn dat je je toevlucht zoeken in andere oplossingen om met je verdriet om te gaan.
Je bent daar zeker niet alleen in. Veel mensen zoeken een eigen weg die hen toelaat hun rouw op een voor hen veilige manier te beleven. En ook al lijkt praten de meest voorhanden liggende manier om met rouw om te gaan, het betekent nog niet dat het de beste manier is voor jou.
Er zijn vele andere mogelijkheden om met je verlieservaring om te gaan. Er niet over willen praten betekent niet automatisch dat je dingen negeert, je terugtrekt of isoleert. Schrijven of een uitdrukkingsmogelijkheid vinden in kunst, is voor veel mensen de aangewezen manier om zich te uiten, te verbinden of te delen. Wat volgt zijn slechts een paar voorbeelden, er zijn ongetwijfeld veel creatieve uitingsvormen in rouw.
Een dagboek bijhouden of schrijven
Het is soms worstelen met al de emoties en ervaringen die rouw met zich meebrengt. Wanneer je het gevoel krijgt dat je vast zit of overspoeld dreigt te raken, kan schrijven een alternatief zijn. Onderzoek heeft aangewezen dat schrijven voordelen heeft voor je fysieke en mentale gezondheid, je slaappatroon en op het vlak van rouwverwerking. Het helpt je ervaringen en emoties te verwerken, weer aan te sluiten bij meer positieve emoties, je gedachten te organiseren en weer wat rustiger te worden. Schrijven kan je angst verminderen door het feit dat je een andere, soms meer gestructureerde kijk krijgt op wat je overkomt. En het mooiste van al, schrijven heeft een hele lage drempel. Het is vertrouwelijk, goedkoop en toegankelijk voor iedereen. En de waarheid is gewoon dat je geen goed schrijver moet zijn om een dagboek bij te houden.
Het resultaat van je schrijven is trouwens iets dat alleen bestemd is voor jouw ogen. Het moeten ook geen uitgebreide, ingewikkelde teksten zijn en de regels van grammatica hoef je ook niet echt te volgen tenzij je er op termijn een boek van wil maken natuurlijk. Het eindproduct doet er in die zin niet toe. Het belangrijkste is wat het met jou doet in je verwerkingsproces.
Lezen
Lezen en connectie vinden met de verhalen van anderen kan ons wereldbeeld verrijken. Het kan jou ook helpen om met je verdriet om te gaan.
Informatieve en educatieve blogs, boeken en artikelen lezen kan je meer leren over rouw en hoe anderen het beleven.
Het lezen van de ervaringsverhalen van anderen kan rouw helpen normaliseren en je persoonlijke ervaringen in een andere perspectief plaatsen. Het kan je helpen om te aanvaarden dat rouw bij het leven hoort en dat anderen ook worstelen om weer bij het leven aan te sluiten.
Lezen geeft je een uitstekende reden om je even in alle stilte terug te trekken en op adem te komen. Een eenvoudig gebaar van zelfzorg.
Fotografie, tekenen …
Met een camera of tekenmateriaal kan je symbolen, beelden, mensen, plekken of voorwerpen vastleggen die je emotie echt raken. En daarvoor hoef je geen supergetalenteerde fotograaf of tekenaar te zijn. Het creatieve proces van beelden maken zal je de ruimte en tijd geven om te reflecteren over je emoties en kan je dichter brengen bij de mensen die je graag ziet. Het resultaat zal dan misschien niet perfect zijn maar de beelden zullen de wereld iets vertellen van hoe het met je gaat.
Als je andere creatieve talenten hebt, gebruik ze! Het is niet nodig om ‘begaafd’ of ‘getalenteerd’ te zijn om het op een helende wijze in te zetten in je leven.
EEN RECEPTENBOEK ALS SYMBOOL VAN EEN BLIJVENDE BAND
Het idee dat ‘goed’ rouwen impliceert dat mensen zich emotioneel moeten onthechten van de overledene is gelukkig niet meer alomtegenwoordig. Het verbreken van de band en de terugkeer naar een autonome levensstijl past natuurlijk perfect in ons moderne levensfilosofie. Ons westers denken over de mens legt vooral de nadruk op het autonoom individu. Toch kunnen we niet ontkennen dat relaties met anderen ons vormen in de wijze waarop we naar onszelf kijken en hoe we ons leven inrichten. In praktijk is het dan ook zo dat veel mensen op een of andere manier een blijvende band onderhouden met hun dierbare overledenen. Blijvende verbindingen kunnen vele vormen aannemen. Het kunnen objecten, gedachten, activiteiten of gebeurtenissen zijn die ons over de dood heen verbinden met de overledene. Ze betekenen voor veel mensen veilige havens die steun bieden in moeilijke dagen.
De expressie van de blijvende band is tevens cultureel bepaald. En wat is er nu dieper geworteld in vele culturen dan voedsel en de manier waarop we er mee omgaan? Mensen die rouwen verliezen soms hun zin in eten. En toch kan voedsel een belangrijke rol spelen in het rouwproces. Voedsel is immers ook een drager van herinneringen. Geuren kunnen ons op een heel eenvoudig manier weer in het verleden brengen dat we koesteren en op die manier zorgen voor troost. Het biedt ons de mogelijkheid weer plezier voelen in dierbare herinneringen. Het zorgzaam koesteren van de recepten die iemand vroeger altijd klaarmaakte, kan een manier zijn om betekenis te blijven vinden in die relatie.
Denk maar eens aan voedsel dat verbonden is met iemand die je lief was. Was het een speciale maaltijd? Verbonden met een vakantie? Of was het gewoon een lekker hapje aan de keukentafel of een picknick op het strand? Of koester je het receptenboek van je oma? Veel mensen praten met liefde over de recepten die hun geliefden hen hebben nagelaten doorheen de tijd. En als koken niet je ding is, het kan ook gewoon een eenvoudig vieruurtje zijn of een restaurant bezoeken waar jullie samen veel tijd doorbrachten.
Mijn grootmoeder hield niet echt van koken maar serveerde iedere zondagavond een overvloedige broodmaaltijd waarbij de hele familie rond de tafel zat. Ik ben een kieskeurige eter maar wat ik niet kan missen zijn boterhammen met beleg. Misschien niet eens voor de smaak maar voor het gevoel van verbinding dat brood me steeds opnieuw geeft met mijn oma die veel te vroeg in mijn leven overleed.
Iedereen heeft wel herinneringen aan voedsel verbonden met iemand die ons dierbaar was. Een eenvoudig voorgerecht of een lekker dessert kunnen troost brengen op onze soms barre tocht doorheen de rouw. Het kan ons een gevoel van verbintenis geven dat door niets of niemand kan vervangen worden.
ROUWEN OM HET VERLIES VAN HOOP EN DROMEN
Het is ondanks de koude temperaturen buiten, weer lente en ik besef dat de zomer ook weer niet meer ver weg kan zijn. Het lijkt soms dat, met de jaren die voorbij gaan, de tijd in snelheid toeneemt. Die ervaring brengt gedachten naar boven dat er veel achter mij ligt en dat ik nu echt ouder aan het worden ben. Mijn lijf hapert regelmatig op verschillende plekken en ik kan nu ook zien dat ik er op een dag niet meer zijn.
En het is niet de stempel van de tijd op mijn lijf of angst voor de dood dat mij bezig houdt maar het gevoel dat er niet veel meer tijd over is om helemaal de mens te worden die ik ooit wou zijn en het leven in te richten dat ik mij helemaal en compleet gelukkig maakt.
Met de jaren slaat ook regelmatig de vermoeidheid toe en wordt de bagage wat zwaarder om te dragen. Het moment is daar om beslissingen te nemen over wat ik nog mee wil nemen naar de toekomst en wat ik achter wil laten. En ondanks het feit dat ik geloof in het feit dat je hoop en dromen altijd moet koesteren, ben ik op een punt gekomen dat ik weet dat sommige van die dromen zullen uitkomen of zich in ieder geval tot op een bepaald punt realiseren maar dat sommige dingen ook onmogelijk worden.
Hoop en dromen worden voor onze neus soms ineens weggekaapt door dingen als de dood, leeftijd, ziekte of een ongeval, armoede of ziekte. We hebben het te doen met de kaarten die het leven ons in handen geeft. En wanneer de dingen niet gaan zoals we gewild hadden, is het soms gemakkelijker om je bedrogen te voelen, bitter, verdrietig of kwaad en niet te leren aanvaarden wat is.
We zien daarbij ook over het hoofd dat het verlies van hoop en dromen ook werkelijk een verlieservaring is dat nodig heeft dat we er ook echt om rouwen. Het pijnlijke aan dit verlies is dat het niet eenmalig gevoeld wordt. Het steekt regelmatig de kop op bij belangrijke mijlpalen in ons leven, herinneringen en verjaardagen. Gevoelens van spijt en leegheid zijn dan nooit ver weg.
Het goede aan een rouwproces is dan het ons de kans geeft om stilaan te durven denken aan een andere versie van het verhaal dat we in gedachten hadden. Wat niet betekent dat we nooit het gemis zullen voelen van onze initiële dromen en gedachten. Ergens zullen we altijd het gewicht blijven dragen van wat niet mocht zijn maar het getuigt van moed om toch alles te proberen om een nieuw leven uit te bouwen. Wetende dat dit niet perfect en zonder littekens zal zijn.
Wanneer we echt om iets geven, kan het moeilijk zijn om te bepalen of en wanneer je het moet laten gaan. Soms is onze hoop alles wat we hebben om ’s morgens elke keer weer op te staan. Mensen zeggen dingen als: ‘Het is nooit te laat om achter je dromen te gaan.’ En in veel gevallen is dat zo. Wanneer je een kans ziet om je dromen te realiseren of je hebt veel plezier op weg er naar toe, blijf dan vooral je dromen najagen!
De realiteit is ook dat sommige dromen nooit zullen uitkomen. Dan moeten we keuzes maken. We kunnen er ons aan vasthouden en ze meenemen naar de toekomst ook al zijn ze soms te zwaar om te dragen. En misschien zijn er andere mogelijke alternatieven die geen kans krijgen om zich te ontplooien op die manier. We kunnen ook alles laten vallen, kwaad en bitter rondlopen maar dat brengt ons alleen maar verder weg van dingen die ons vreugde geven en laat ons op lange termijn achter met lege handen. Of er is de optie dan we rouwen om wat niet mocht zijn en dat we op een dag voluit bereid zijn om een andere verhaal te omhelzen.
HET VERLEDEN HERINNEREN
Meer dan dertig jaar na dood van een goede vriend voel ik niet alleen regelmatig de stekende pijn van het gemis weer opduiken maar sluipt er ook regelmatig een ander verdriet bij me binnen. Na al die jaren lijkt het of al de herinneringen, die mij zo dierbaar zijn, vager worden en minder precies. Het begint steeds moeilijker te worden om te herinneren hoe het nu precies was en wat we allemaal samen deelden. Ik wil die momenten samen zo graag vasthouden en koesteren maar het is alsof ze meer en meer verglijden in de tijd naar een plek waar ze voor mij onbereikbaar worden. Het maakt dat onze relatie iets meer abstract is geworden. Iets uit een ver verleden met vage beelden van herinneren en koesteren. Ik voel me daar soms verdrietig en schuldig over omdat het voelt alsof, na al die jaren, onze relatie nog eens extra doorgesneden wordt tot er op de duur niets meer van zal overblijven.
Rouw evolueert samen met ons doorheen de tijd. We vinden nieuwe veilige connecties en toevluchtsoorden op onze weg en we botsen onvermijdelijk op nieuw verlies. Met de tijd die voorbij gaat, voel ik me soms ver en afgesloten van het verleden wat een intens gevoel van heimwee naar vroeger met zich meebrengt. Het voedt een verlangen om mijn geheugen weer te vullen met die kleine dingen zoals de geur van een kamer, een oogopslag, het geluid van een stem of het fijne gevoel van die uitnodigende glimlach als je elkaar na lange tijd weerziet.
Er zijn vele leuke dingen en mooie mensen in mijn huidige leven maar ik zou zo graag weer heel even kunnen teruglopen naar het verleden als ik daar de mensen, die ik lief heb en onderweg ben verloren aan de dood, zou kunnen terugvinden. Ik zou geen seconde twijfelen om meer en andere mooie momenten samen te maken en er alles aan te doen om ze vast te houden.
Niemand vertelt je ooit, als je jong bent, dat het leven in een oogwenk drastisch kan veranderen. En dat herinneringen lijden onder de erosie van de tijd. Dat op een dag je tot de vaststelling komt dat mensen en plekken van je verleden aanvoelen alsof ze uit een totaal ander verhaal komen.
Ik heb leren aanvaarden dat afscheid nemen bij het leven hoort. Aanvaarden dat ik het verleden niet helemaal kan vasthouden in mijn gedachten, is soms nog heel moeilijk. Het is een repetitieve pijn die bovenop het oorspronkelijk gemis komt, zoals de chronische pijn van een oude botbreuk die zich te pas en te onpas laat voelen.
De strijd om het verlies te herinneren voelt als een bijkomend verlies en ik ben daar waarschijnlijk niet alleen in.
DE BIJZONDERE EENZAAMHEID VAN ROUW
Het raakvlak tussen rouw en eenzaamheid is niet eenvoudig te definiëren. Eenzaamheid als concept is iets dat we allemaal kennen en begrijpen. Het staat voor letterlijk ‘alleen zijn’, zonder mensen om ons heen.
Nu is eenzaamheid natuurlijk ook een subjectief begrip zodat niemand echt kan bepalen hoe dat er exact uitziet. Een andere definitie zou dan ook kunnen zijn dat eenzaamheid het gevoel is dat de mensen rondom jou niet echt tegemoet komen aan je inter-persoonlijke noden. Het gaat dus verder dan gewoonweg alleen zijn. Het is een soort van ongemak waarbij iemand zich onvoldaan voelt binnen zijn sociale relaties. Op die manier is het dus afhankelijk van wat iemand nodig heeft en verlangt binnen een relatie. En daarmee heel persoonlijk.
Individuele eenzaamheid wordt dan gedefinieerd door wat een persoon wil binnen een relatie in verhouding tot wat er is. Het maakt dan soms niet uit of iemand deel uitmaakt van een grote familie en veel vrienden heeft. Soms blijft er nog steeds dat verlangen naar iets of iemand anders zoals een partner of een vriend waar je vrijuit kan mee praten. En zolang dat verlangen onvervuld is, blijft het risico om zich eenzaam te voelen bestaan.
Als je rouwt, kan je het gevoel krijgen dat dit soort eenzaamheid voortaan deel zal uitmaken van je leven. Er zijn aspecten aan rouw die eenzaamheid bijna onvermijdbaar en onoplosbaar maken. Wat je verlangt is wat je verloren hebt en de leegheid die je voelt is een gat dat niemand anders nooit meer voor jou zal kunnen vullen. Veel mensen die rouwen zijn vertrouwt met dit gevoel van eenzaamheid omdat de persoon waar ze zo naar verlangen er niet meer is. En daar bovenop kan er het gevoel zijn dat er delen van jezelf zijn verloren gegaan na de dood van een geliefde door de innige verbondenheid die er was. Wanneer onze geliefden ons verlaten, nemen ze ook delen van het leven samen met zich mee en je blijft achter met een bestaan dat nooit meer hetzelfde zal zijn.
Eenmaal je hersenen beginnen te denken dat je alleen bent en dat je in de eerste plaats voor jezelf te zorgen hebt, kan het ook de barrière groot worden om contact te zoeken met anderen en bestaat de kans dat je hen zelf weg probeert te duwen. Het zal het gevoel van eenzaamheid alleen maar vergroten.
Het is niet eenvoudig om eenzaamheid veroorzaakt door rouw te doorbreken. Het vraagt tijd en veel inspanningen. Je zal het gemis van iemands aanwezigheid en liefde nooit meer echt kunnen opvullen. Je zal andere manieren moeten vinden om anderen weer toe te laten in je leven en nieuwe verbindingen aan te gaan. En hoe doe je dat? Een eenduidig en eenvoudig antwoord is er niet. Het enige wat je kan doen, is als je er klaar voor bent, jezelf weer open te stellen voor de liefde van de mensen in je leven.
Je kan je geliefde dicht bij je houden en tegelijkertijd het gezelschap van anderen aanvaarden. En misschien, indien nodig, andere mensen opzoeken die je kunnen helpen in je proces. Het zal niet eenvoudig zijn en het zal niet perfect zijn, maar heel misschien, na verloop van tijd, kan je een deel van het gat dat je geliefde heeft nagelaten weer vullen met de liefde van vele anderen.
MENSEN ZEGGEN DAT IK STERK BEN
Was er iemand die, in die dagen na een groot verlies, tegen je zei dat je toch zo sterk was? Of dat je het toch zo goed deed. En als dat zo was, hoe voelde dat voor jou? Voelde het alsof je gesteund en bemoedigd werd of voelde jij je net niet gezien of verkeerd begrepen?
Dergelijke uitspraken vallen niet altijd in goede aarde. Het kan natuurlijk zijn dat mensen zich hierdoor net echt sterk gaan voelen maar in vele gevallen is dat niet het geval. Maar hoe kan het, dat iets dat eigenlijk als een compliment is bedoeld, zo confronterend kan zijn voor mensen die rouwen. Rouwen is natuurlijk is iets heel persoonlijks maar het zou zo maar kunnen dat:
Rouwende mensen zich niet altijd sterk voelen en zinspelen op hun sterkte kan dan ook verkeerd begrepen worden of aanvoelen als een betutteling.
Het kan ook zo maar zijn dat ze hieruit het besluit trekken dat ze stoïcijns overkomen en zich slecht gaan voelen bij het feit dat ze blijkbaar niet meer emotie kunnen tonen bij wat hen is overkomen.
Mensen complimenten geven over hun sterk zijn, kan impliceren dat dit beter is dan emoties uiten. Het kan het geloof versterken dat emotioneel zijn, teleurstellend is voor anderen in je omgeving.
‘Je moet sterk zijn’ kan een aanwijzing zijn dat je maar beter alles onder controle houdt of dat er anders consequenties aan verbonden zijn.
Als je er van uit gaat dat mensen hun verdriet onder controle hebben, is dit meteen ook een reden om geen begrip en ondersteuning te moeten bieden.
Beweringen over ‘sterk zijn’ kunnen dan ook wel eens verwarrend overkomen ook al zijn ze goed bedoeld. In die zin is er dan ook waarschijnlijk een hele hoop onduidelijkheid over wat het betekent om sterk te zijn in confrontatie met al die gevoelens die je overspoelen na een ingrijpend verlies.
Heel veel mensen geloven dat sterk zijn in rouw betekent dat je altijd recht blijft staan. Net zoals een ridder in het harnas. Het stalen omhulsel is zo hard dat niets hem kan raken. Maar we zijn geen ridders, we zijn kwetsbare mensen. En als je kan weerstaan aan al die verontrustende gedachten en gevoelens, is het misschien omdat je ze liever wil vermijden. We rennen er van weg, dag in dag uit en weglopen is geen teken van moed.
Maar wat betekent het dan om sterk te zijn in rouw?
‘Sterk zijn’ in de context van rouw is iets heel anders dan de meest gangbare definities laten uitschijnen. Dat soort van moedig zijn is van een heel andere orde. Het voelt als jezelf toestaan om gewond te zijn en verzwakt door de pijnlijke gedachten, emoties en herinneringen. En dan kunnen voluit kunnen zeggen: ‘Jullie zijn een deel van mij.’
Rouw brengt soms met zich mee dat je de behoefte voelt om een masker te gaan dragen voor de buitenwereld. Aan de buitenkant kan je dan de indruk wekken dat het goed met je gaat. En ondertussen ben je aan de binnenkant aan het worstelen met die wirwar aan emoties en gedachten waarin je bent terecht gekomen. En dat gevecht is waar de sterkte binnenkomt. Het zijn juist die momenten die niet iedereen kan zien omdat momenten van sterkte heel persoonlijk zijn en meestal in stilte ervaren worden.
Je toont je kracht door kleine stappen van moed die je elke dag neemt. Dingen zoals ‘s ochtends uit je bed komen en blijven doorlopen in een totaal ongekende nieuwe wereld gevuld met vele scherpe randjes. Moed is die doos met herinneringen openen, ook al weet je dat de tranen zullen volgen. Het is een voor de eerste keer een vertrouwde naam luidop durven zeggen in een conversatie. Sterkte in rouw is herkennen, voelen en uitdrukken van al wat er bij je leeft op dat moment.
En wat betekent ‘sterk zijn’ in rouw voor jou?
De volgende keer dat iemand je verteld hoe sterk je wel bent, glimlach en bedenk gewoon dat ze geen idee hebben van wat ‘sterk zijn‘ voor jou betekent.
ROUW HEEFT GEEN ALLESOMVATTENDE DEFINITIE
Rouw krijgt meer en meer aandacht in een wereld waarin we allemaal uit onze vertrouwde comfortzone worden getrokken. Het is enerzijds hartverwarmend vast te stellen dat er groeiende aandacht is voor al het verlies dat er nu op ons afkomt. En aan de andere kant is het soms heel confronterend om vast te stellen dat het meestal gaat over simpele labels, eenvoudige antwoorden en snelle oplossingen. En zoiets bestaat nu eenmaal niet als het verlies en verdriet gaat. De realiteit is dat deze crisis veel gebieden van ons leven aantast en dus vele vormen van verlies kan doen ontstaan.
Ieder van ons ervaart deze bijzondere tijd, waar we nu met zijn allen doorheen gaan, op een heel individuele manier. We hebben allemaal een verschillend soort gevoel van verlies voor wat er ons overkomt op dit moment. Ook de omstandigheden waarin we leven zijn verschillend net als de manier waarop we er mee omgaan. Het is dus niet zo maar één ding.
Iemand kan verlies ervaren door beperkingen in fysieke, psychologische en inter-persoonlijke mogelijkheden. Sommige ervaringen zijn eenvoudig te beheren, andere zetten je leven compleet op zijn kop. Het vraagt soms van mensen dat ze hun leven opnieuw definiëren en opbouwen.
Bij rouw ligt de focus meestal op het grote verlies dat iemand op een bepaald moment in zijn leven ervaart. Het grote verlies kan echter vele kleine bijkomende verliezen veroorzaken. Het kan daarbij komen tot een heus domino-effect: verlies onze financiële mogelijkheden, van onze thuis, van onze vrienden, van de gemeenschap waarbinnen we leven, onze levensvisie, ons zelfvertrouwen, …
Er kan ook rouw ontstaan als iets of iemand onherkenbaar gaat veranderen of verdwijnen uit ons leven. Mensen voelen zich dan geklemd tussen de hoop dat de dingen weer zullen worden zoals vroeger en het gevoel dat het leven, zoals ze het kenden, voorgoed verloren is gegaan.
Rouw kan cumulatief worden wanneer er nieuw verlies ontstaat vooraleer je de kans hebt gekregen om te rouwen over wat er reeds was aan gemis in je leven. Nieuwe verliezen zullen alle emoties en herinneringen aan vroegere rouwperiodes automatisch weer naar boven brengen.
Mensen hebben ideeën en dromen over hoe ze willen en hopen dat hun leven zou moeten lopen. Ze maken keuzes en werken hard om deze te realiseren. Maar we hebben het leven niet onder controle en soms hebben we niet die partner en die job waar we van droomden. Dergelijke ervaring kan een levenslange rouw met zich meebrengen.
Geanticipeerde rouw is rouw dat voorkomt bij een verlies dat zich mogelijk in de toekomst gaat afspelen. Een gegeven dat eveneens een rouwproces kan starten. Het betekent in geen geval dat de pijn om het verlies minder zal zijn.
Soms voelen mensen dat ze niet gezien worden in hun verdriet door familie, vrienden, de gemeenschap of de samenleving in zijn geheel. Dat betekent meteen ook dat men niet moet rekenen op steun vanuit die omgeving. Het kan leiden tot vereenzaming, schaamte of het gevoel van zwak te zijn.
En ook deze lijst zal niet volledig zijn. We kunnen waarschijnlijk in woorden nooit vatten wat verlies en rouw nu juist allemaal betekent voor mensen. Laat het in de eerste plaats een uitnodiging zijn om ons bewust te worden van de vele mogelijke vormen van verlies die mensen kunnen ervaren. En oplettend te blijven voor het vele verlies dat niet gezien of gehoord wordt, in een periode van ons leven waar niets meer hetzelfde is, laat staan dat het een plek en een tijd krijgt om te helen.
BOEK
In Een zee van glas schrijft Geerteke van Lierop over de dood van haar vriend die een stukje ging varen, een tijdje vermist was en uiteindelijk levenloos werd teruggevonden. Een dodelijk ongeval op het moment dat ze samen volop naar de toekomst keken.
Het boek vertelt haar verhaal in de periode na dit verlies. In een soort van dagboek, afgewisseld met poëzie, probeert zij woorden te geven aan iets dat groter is dan alle woorden samen: haar immense verlies. Ze gebruikt daarbij een heel persoonlijke stijl om haar gevoel te beschrijven. Haar beleving van tijd en ruimte is ineens anders, alsof ze zich buiten het leven voelt staan. Het geheel weerspiegelt een heel persoonlijk verhaal dat met een kwetsbare lichtheid wordt beschreven. Het is een kernachtige verwoording van al de herkenbare gevoelens voor iedereen die iemand dierbaar is verloren.
Het vergaat haar daarbij zoals vele mensen die door een periode van rouw gaan. De universele angst en paniek als je geliefde niet bereikbaar is. Het besef dat het niet klopt, dat de tijd is stilgezet en dat er geen toekomst meer zal zijn met elkaar. Het nog niet willen weten, het ontkennen en het ergens toch wel weten.
Vrienden steunen haar, anderen echter laten op den duur weinig of niets meer van zich horen. Iedereen gaat door met zijn leven; voor haar staat het leven staat stil. Heel rakend beschreven zijn de ogenschijnlijk “gewone” ontmoetingen met mensen, die even echt contact met haar maken, haar weer een beetje optillen. Daarmee laat ze zien wat het verdriet haar gebracht heeft en dat ze, misschien meer dan voorheen, van de waardevolle momenten in het leven is gaan houden.
Het boek beschrijft in zoekende woorden haar onzegbare verdriet en hoe ze stilaan het leven terug verovert op de dood. Op elke pagina woorden van liefde, schoonheid, pijn en verlangen. Van hoop en wanhoop. Opvallend is de invloed van de kunst die zij met regelmaat beschrijft, soms confronterend, maar zeker ook troostend en helpend. Een boek over de dood en daarmee een andere kijk op het leven. Een zee van glas vertelt niet enkel het verhaal van dood en verlies maar ook van leven en liefde.
Een zee van glas
Over de dood die het leven dichterbij brengt
Geerteke van Lierop
ISBN 9789025906665
ROUWEN IN EEN WERELD DIE OP SLOT ZIT
Men zegt dat het eerste jaar na een groot verlies het ergste is. Zoals met alles wat rouw aangaat is dit trouwens ook geen wetmatigheid. Het is natuurlijk wel zo dat in de eerste twaalf maanden na een groot verlies alles weer voor de eerste keer gebeurd. Het is een periode waar men het risico loopt elke keer opnieuw weer geconfronteerd te worden met een ander gemis. Het blijft dan ook moeilijk te voorspellen hoe deze gaat verlopen en wat er allemaal op je af komt.
De vertrouwde wereld die je zo lang heb gekend is in duizend stukken uiteen geslagen. Geen lijm die dit nog gaat helen. En dan zijn op geregelde tijdstippen die momenten van ‘de eerste keer zonder’. De eerste maaltijd zonder, de eerste verjaardag zonder, de eerste vakantie zonder, uit eten zonder, de eerste maal op plekken waar je samen vroeger zo graag was zonder. Het maakt dat die eerste maanden ondenkbaar confronterend en pijnlijk kunnen zijn.
En dat pijnlijke van die eerste keren in rouw zit hem in het contrast tussen heden en verleden. Er is ineens een lege stoel aan de tafel. Of je moet dingen op je eentje voor elkaar krijgen of beslissen. Alles lijkt hetzelfde maar toch is alles anders. De wereld draait nog steeds, alleen mist er iemand heel belangrijk in je leven.
En toen was er 2020. De wereld ging op slot. En ineens waren ook die eerste keren zonder er niet meer. Of ze waren er wel maar op een andere manier of onder een andere vorm. En misschien voelde dat dan toch weer anders. Minder heftig of juist heel pijnlijk. 2020 heeft werkelijk alles op zijn kop gezet. Niets lijkt nog wat het was.
Het contrast tussen heden en verleden is niet alleen dat mensen er niet meer zijn. In 2020 waren er ook geen vakantietafels of familiefeesten. Veel eerste keren waren er gewoon niet omdat gewoon niets in 2020 gewoon was. Het is moeilijk te zeggen of deze situatie rouw nu erger maakt of niet. Misschien weten we nog niet eens hoe we er mee moeten omgaan of wat het met ons heeft gedaan.
En voor sommigen is het eerste jaar na een verlies misschien niet eens het ergste omdat ze nog in de waas van het verlies leven. Wat maakt dat de periode na dat eerste jaar enorm pijnlijk kan zijn en zo veel moeilijker dan gedacht.
Wat zal de vreemde ervaring van 2020 veranderen aan ons rouwproces? Niemand die in de toekomst kan kijken maar 2021 zou voor velen best kunnen voelen als het eerste jaar na een verlies. En met deze vraag raken we misschien een nieuw aspect van rouwen aan in deze ingewikkelde tijd waarin we leven.
DIEREN WIJZEN ONS DE WEG OOK IN TIJDEN VAN ROUW
Het menselijk brein bestaat uit drie lagen. De buitenste en grootste laag, de neocortex, stelt je in staat om te leren, te onthouden en te analyseren. Onder deze grote hersenen ligt het limbische systeem, het ‘zoogdierenbrein’, dat betrokken is bij emoties. Het derde (en oudste) gedeelte ‘het ‘reptielenbrein’ maakt bepaalde gedragingen tot een automatisme. De oudste twee lagen van de hersenen - het limbische- en reptielenbrein - functioneren onbewust. Reptielen en lagere zoogdieren reageren instinctmatig. Pas miljoenen jaren later is de neocortex ontstaan. Op zich een zeer positieve ontwikkeling maar er is een keerzijde aan de medaille. Eén van de nadelen van ons ontwikkelde vergrootte brein is dat we het risico lopen vast te komen zitten in onze gedachten en projecties. Wij zijn als mens – in tegenstelling tot dieren waarbij dit deel van de hersenen een stuk minder ontwikkeld is – in staat schokkende ervaringen te herbeleven en deze zelfs in onze beleving te ervaren nog voor ze zich hebben voorgedaan.
Dit betekent dat we in staat zijn louter op basis van gedachten stresshormonen aan te maken, dus zonder dat een gebeurtenis in de werkelijkheid plaats vindt. De neocortex maakt namelijk geen verschil tussen wat het in realiteit ziet en wat het zich herinnert. En voor het brein geldt: des te vaker wij een gedachte toelaten, des te groter en uitgebreider de neurale verbindingen in ons brein worden. Het worden ingesleten patronen waardoor wij op termijn deze herinnering nog makkelijker en levendiger kunnen ophalen.
Dieren hebben een minder ontwikkelde neocortex en zijn daarom minder in staat herinneringen op te halen. Ze leven in het nu en doen wat ze op dit moment goed achten voor hun welzijn. We kunnen dus heel wat van hen leren als het over zelfzorg gaat en dat is wat we nodig hebben in tijden dat rouw veel vergt van ons niet alleen emotioneel maar ook fysiek.
Leef in het moment
Probeer bewust en alleen bezig te zijn met één ding zonder jezelf te laten afleiden door allerhande externe prikkels. Gebruik je zintuigen. Door een sterke focus op je zintuigen zit je meer in het moment en ben je minder gefocust op wat is geweest en wat nog moet komen. Wat ruik je op dit moment? Wat proef je? Hoe voel je je? Wat zie je? Door hierop te letten, ben je gelijk in het nu.
Luister naar je intuïtie
Dieren vertrouwen voornamelijk op hun instinct en reageren onmiddellijk op signalen uit de omgeving. Ze vertrouwen daarbij op hun instinct en handelen daar naar. Wij zijn geneigd alles verstandelijk te beredeneren, waardoor we vaak voorbij gaan aan de belangrijke informatie die onze zintuigen ons geven. Als je durft meer te vertrouwen op je instincten, creëer je ruimte zodat andere mogelijkheden zich kunnen ontplooien.
Plan dagelijks rustmomenten in
Veel mensen proppen hun dagen vol met activiteiten. De mate waarin we tegenwoordig stress ervaren, is buiten proportie. Het opent de deur voor mentale en/of lichamelijke klachten. Dieren nemen regelmatig de tijd om te rusten en zich te ontspannen. Ze gaan zuinig om met hun energie en nemen na een periode van stress genoeg tijd om weer tot rust te komen.
Luister naar je lichaam
Een dier eet en drinkt alleen wat het nodig heeft. Het slaapt als zijn lichaam daar om vraagt. Wij luisteren vaak te weinig naar de signalen van het lichaam waardoor we geneigd zijn om te veel te eten en te drinken. En we ontzeggen ons vaak de slaap die we zo nodig hebben. Beter luisteren naar je lichaam is de sleutel tot een beter welzijn.
Loslaten van normen over goed en fout
Dieren richten zich op wat echt belangrijk is: het vinden van voedsel, gezond blijven, rusten, zich voortplanten en zorgen voor hun jongen. Zij vragen zich niet af of ze het goed doen of fout. Wij stellen ons veel te vaak de vraag ‘doe ik het wel goed?’. Ook als we rouwen zijn we nog steeds bezig met wat anderen van ons verwachten. Hoog tijd om te doen wat jij nodig acht om straks weer in het leven te kunnen gaan staan.
HET VERHAAL SCHRIJVEN DAT NIEMAND WIL HOREN
Rouw kan je het gevoel geven dat je een beetje een buitenstaander bent. Iedereen die al door een rouwproces is gegaan, weet dat het soms heel eenzaam kan voelen. Alsof jouw wereld stil staat en iedereen om je heen gewoon verder gaat. Je vrienden en familie willen je graag troosten maar vinden het soms moeilijk om heel nabij te blijven. Ze willen je vooral sparen en misschien wil jij gewoon je verdriet delen.
Schrijven kan je de troost bieden op momenten dat niets of niemand anders dat kan. Het kan de enige plek zijn waar je jouw verhaal kan vertellen en veilig al je emoties delen. Je schrijfboek is altijd daar om keer op keer te luisteren zonder enige vorm van veroordeling. Ook al vertel je steeds hetzelfde verhaal. Als het dat wat je nodig hebt, dan kan dat al schrijvend in alle veiligheid. Niemand hoeft het te lezen.
We leven in een cultuur waar weinig plek is voor rouw. Het maakt dat mensen onhandig worstelen met woorden en dat gesprekken eindigen in bekende zinnen waar niemand mee geholpen is. Het is niet eenvoudig om op die manier in verbinding te blijven. Hoeveel keer hoor je niet dat het wel goed gaat komen en waarschijnlijk wil je dat ook graag maar tegelijkertijd besef je dat je diep vanbinnen een stuk van jezelf bent verloren onderweg. Waar je echt behoefte aan hebt is dat de mensen om je heen je rouw herkennen en erkennen. Schrijven kan een stem geven aan het verhaal dat niemand wil horen. Het kan helpen om stap voor stap je rouw te begrijpen, te doorploegen en om op termijn een nieuw verhaal te schrijven.
Schrijven kan je ook helpen om kostbare herinneringen vast te houden. Je noteert de gebeurtenissen zoals jij die hebt ervaren en wil bewaren. De woorden die er gezegd werden toen de harde boodschap bij je toekwam. De manier waarop iemand reageerde. De herinnering aan een hand dat werd vastgehouden. Het schrijven creëert een ooggetuige van het verhaal over hoe je door jouw rouwperiode gaat.
Wees daarbij niet kritisch op wat je schrijft, vertrouw gewoon je gedachten toe aan het papier zonder je zorgen te maken over grammatica of perfect taalgebruik. Zie het gewoon als een neerslag in detail van wat er me jou gebeurd. Het zal je pijn niet doen weggaan maar het als je toelaten om patronen in je denken te herkennen en te focussen op het positieve.
